تهدیدها و فرصت‌های پیش روی صنعت ارتباطات و فناوری اطلاعات ایران

اگر تاریخچه‌ای از سیر تکاملی ارتباطات و فناوری اطلاعات را ورق بزنیم و فضای حاکم بر ارتباطات و فناوری امروزی را با گذشته مقایسه کنیم، گرفتار قیاس مع‌الفارق می‌شویم.

لذا ارتباطم را از گذشته قطع و فقط به واقعیتی اشاره می‌کنم که در بیست و چند سال پیش در این کشور به‌وقوع پیوست و آن اظهارات برخی مسوولان تصمیم‌گیر بود. خیلی از آنها موبایل را کالایی لوکس می‌دانستند و ورود آن را به ایران غیرضروری می‌دانستند. اگر این مثال را با تفکر فرزندان و نوه‌های همان مسوولان مقایسه کنید به عمق تغییرات همزمان تکنولوژیکی و روابط اجتماعی پی می‌برید. خلاصه با علم به واقعیت مذکور و با ارایه شناختی از ارتباطات و فناوری اطلاعات به تحلیل شرایط موجود کشور و در نهایت چشم‌اندازی از این صنعت درکشورمان خواهم پرداخت.
ICT پدیده‌ای است که نقش سازنده‌ آن در عرصه‌های مختلف زندگی بشری ملموس است. اگر بپذیریم که تقریبا همه‌ مسیرهای رشد بشری در جهت رفاه بیشتر بوده،‌ ICT از مهم‌ترین ابزارهای امروزی تامین رفاه بشری است. تحولات سازنده و گسترده اجتماعی و اقتصادی حاصل ازکاربرد ICT جهان امروزی را به جامعه اطلاعاتی مبدل کرده است، وقتی صحبت از جهانی‌شدن (Globalization) می‌شود بلافاصله IT در اذهان متبادر می‌شود. امروز اقتدار ملل بر مبنای اطلاعات بوده و صنعت ارتباطات و اطلاعات پایگاه مستحکم حفظ و انتقال اطلاعات است.
در کشور عزیز ما ایران نیز به‌موازات پیشرفت ICT در جهان، شاهد رشد روزافزون کاربردهای آن هستیم. نسل Application‌های موبایلی از گلوگاه دات‌کام عبور کردند و به آنچه نسل‌های قبلی به ارث گذاشته‌اند قانع نیستند. بیشتر فعالیت‌های روزمره ما پسوند یا پیشوند الکترونیکی(E) می‌گیرد. الفاظی مانند تجارت الکترونیکی، بانکداری الکترونیکی، بورس الکترونیکی، سلامت الکترونیکی، شهر الکترونیکی و دولت الکترونیکی همه نشان از نفوذ IT در ابعاد مختلف زندگی بشری دارد. مسلم است اینترنت یکی از پیش‌نیازهای همه سیستم‌های مذکور است.
سال‌ها است به‌دلیل اهمیت و نقش بی‌بدیل ICT نهادهایی در سطح بین‌المللی شکل گرفته‌اند و فعالیت‌های کشورها را رصد می‌کنند. در راس همه آنها ITU به‌عنوان اتحادیه بین‌المللی مخابرات زیر نظر سازمان ملل قرار دارد. این نهاد جهانی شاخص‌هایی را برای ارزیابی کشورها در این زمینه تعریف کرده است.
 شاخص‌های ارزیابی توسعه ICT
رتبه کشورها در ارزیابی وضعیت توسعه شاخص‌های ICT یا به‌عبارت دیگر آمادگی‌های الکترونیکی بر اساس ترکیبی از شاخص‌هایی است که به تعدادی از آنها اشاره می‌کنیم.
1-ضریب نفوذ تلفن ثابت
2-ضریب نفوذ تلفن همراه
3- تعداد کاربران اینترنت
4-شاخص خدمات آنلاین
5-شاخص زیرساخت ارتباطات راه دور
6-شاخص مالکیت کامپیوتر
7-شاخص توسعه دولت الکترونیکی
8-متوسط قیمت دسترسی کاربران به اینترنت پهن‌باند
9-شاخص قابلیت نیروی انسانی
 رتبه و جایگاه ایران در ارزیابی ITU
در تحلیل وضعیتICT به بخش‌هایی از صحبت‌های رییس مرکز برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی فناوری اطلاعات سازمان فناوری اطلاعات ایران و مجری پروژه نظام پایش شاخص‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات کشور اشاره می‌کنم:
گزارش اندازه‌گیری جامعه اطلاعاتی اتحادیه بین المللی مخابرات، منبعی معتبر و قابل اطمینان از داده‌های جهانی و تحلیل در رابطه با توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در سطح جهان است.
بر اساس این گزارش، تعداد کاربران اینترنت در کشورهای درحال‌توسعه در طی سال‌های 2009 تا 2014 دوبرابر شده است و دوسوم مردم آنلاین در جهان درحال‌توسعه زندگی می‌کنند. از 3/4 میلیارد نفری که هنوز از اینترنت استفاده نمی‌کنند،90 درصد آنها در کشورهای درحال‌توسعه زندگی می‌کنند.
در بخش تلفن همراه، گزارش تخمین می‌زند که تا انتهای سال 2014، هفت میلیارد مشترک تلفن همراه در جهان وجود خواهد داشت که این میزان تقریبا معادل جمعیت جهان است. در حدود 450 میلیون نفر از مردم جهان در مکان‌هایی زندگی می‌کنند که پوشش شبکه تلفن همراه در آنها وجود ندارد.
پهنای باند اینترنت بین‌الملل به میزان زیادی توسعه یافته و سهم کشورهای درحال توسعه از 9 درصد در سال 2004 به 30 درصد در حال حاضر رسیده است. اما پایین بودن پهنای باند اینترنت بین‌الملل در کشورهایی با حداقل اتصال، یکی از موانع مهم در استفاده از فاوا در این کشورها است.
بر اساس این گزارش، حدود 96 درصد جمعیت جهان از تلفن همراه استفاده می‌کنند و حدود نیمی ‌از جمعیت جهان به شبکه‌های پرسرعت نسل 3 تلفن همراه دسترسی دارند. همچنین، به‌طور متوسط 6/43 درصد خانوارهای جهان به شبکه اینترنت دسترسی دارند که 87 درصد خانوار‌ها در کشور‌های توسعه‌یافته و 31 درصد در کشور‌های درحال‌توسعه هستند.
نرخ رشد مشترکان پهن‌باند سیار به‌عنوان موثرترین و کارآمدترین روش دسترسی کاربران به اینترنت از دو درصد در سال 2007 میلادی، به عدد متوسط 32 درصد رسیده است که سهم کشور‌های توسعه‌یافته 7/83 درصد و در حال توسعه 1/21 درصد و کمتر توسعه‌یافته 3/6 درصد است.
نرخ رشد استفاده از شبکه اینترنت به شدت افزایش یافته، به نحوی که ارسال و دریافت محتوا در شبکه‌های اجتماعی بالاترین نرخ را دارد.
در بخش ارزیابی کشور‌ها از منظر معیار ارزیابی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات IDI از بین 166 کشور سه رتبه اول توسعه‌یافته‌ترین کشورها به ترتیب به دانمارک، کره جنوبی و سوئد با امتیاز 86/8 و 87/8 و 67/8 از سقف 10 امتیاز تعلق دارد.30 کشور اول در این رتبه‌بندی، کشورهایی از اروپا و کشورهایی با درآمد بالا مانند استرالیا، بحرین، کانادا، ژاپن، چین، نیوزلند، سنگاپور و ایالات متحده هستند. تقریبا شاخص توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات در همه کشورهای مورد بررسی امسال بهبود یافته است.
کشور امارات متحده عربی به‌عنوان پویاترین کشور در جهان در این دوره با امتیاز 03/7 و 14 پله صعود به رتبه 32 جهان دست یافته است.
جمهوری اسلامی ‌ایران با سه پله صعود در رتبه 94 با امتیاز 29/4  قرار گرفته است که نسبت به امتیاز سال گذشته در مجموع 27/0 افزایش امتیاز داشته است.
در این ارزیابی، ایران در منطقه آسیا و اقیانوسیه قرار دارد که رتبه 15 این گروه را از 29 کشور در رقابت با کشور‌هایی مانند کره جنوبی و ژاپن و استرالیا و چین کسب کرده است.
کشور اول و دوم منطقه بحرین و امارات متحده عربی با امتیاز‌های 40/7 و 03/7 بوده و ایران به لحاظ امتیازی در رتبه 9 منطقه خاور میانه است.
خاطرنشان می‌‌شود که ارزیابی IDI مشتمل بر 11 زیر شاخص در سه گروه دسترسی، استفاده و مهارت است که رتبه ایران در این سه بخش به‌ترتیب برابر 82، 116 و 68 از 166 کشور است.
ایران در بخش نشانگرهای دسترسی به شبکه دارای تعداد مشترکان تلفن ثابت 3/38 نفر و تعداد مشترکان تلفن همراه 2/84 نفر به‌ازای هر 100 نفر از جمعیت کشور است. همچنین سرانه پهنای باند اینترنت بین‌الملل به‌ازای هر کاربر اینترنت در کشور حدود 6/4 کیلوبیت بر ثانیه با رشد 3/31 درصد نسبت به مقدار سال گذشته است.
درصد خانوار‌های دارای رایانه در کشور حدود 6/44 درصد و خانوارهای دارای دسترسی به اینترنت حدود 8/35 درصد اعلام شده است.
در بخش نشانگرهای استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات، ضریب نفوذ کاربران اینترنت در ایران 4/31 درصد است. ضریب نفوذ مشترکان پهن‌باند ثابت در کشور 6/5 درصد و ضریب نفوذ پهن‌باند سیار در کشور 5/2 درصد است.(ضریب نفوذ اینترنت براساس طرح آمارگیری دسترسی خانوارها به فناوری اطلاعات و ارتباطات که در سال 1392 توسط مرکز آمار ایران به انجام رسیده، گزارش شده است. با توجه به صدور مجوز نسل سوم برای اپراتور اول و اپراتور دوم تلفن همراه و توسعه پهن‌باند در سال 1393، انتظار می‌رود که مقدار این نشانگر در طرح آمارگیری سال 1394 رشد قابل توجهی داشته باشد). با بررسی و تحلیل کلان ملاحظه می‌شود که بیشترین عقب‌افتادگی کشور در زمینه توسعه پهن‌باند ثابت و سیار در کشور بوده است که این عدم توسعه به کاهش رتبه‌بندی کل کشور منجر شده و توجه توسعه فاوا در این بخش را در کشور بیشتر می‌طلبد. البته انتظار می‌رود با اعطای مجوز ارایه خدمات نسل سوم تلفن همراه به دو اپراتور تلفن همراه در کشور که دارای تعداد مناسبی از مشترکان هستند، این دو اپراتور به همراه اپراتور سوم تلفن همراه بتوانند تعداد مشترکان پهن‌باند سیار را در کشور به شکل مناسبی افزایش دهند و در سال آینده شاهد جهش مناسبی در رابطه با این مقدار باشیم که این موضوع می‌تواند رتبه ایران را به میزان زیادی در این رده‌بندی افزایش دهد.
در بخش نشانگرهای استفاده مهارتی از فاوا، ایران دارای نرخ رشد 3/86 درصدی ثبت‌نام در مقاطع تحصیلی مدارس و 2/55 درصد در مقطع تحصیلات دانشگاهی و ضریب با سوادی 3/84 درصد در کل کشور اعلام شده است.
متوسط قیمت دسترسی کاربران ایران به اینترنت پهن‌باند ثابت به‌ازای هر 256 کیلو بیت بر ثانیه 97/5 دلار بر اساسPPP (قدرت خرید) 84/12 اعلام شده که ایران را در جایگاه 37 جهان قرارداده است.
در بخش اینترنت پهن‌باند سیار که منظور دسترسی به اینترنت با موبایل با استاندارد3G   است متوسط قیمت دسترسی کاربران ایران با شارژ پیش‌پرداخت در بسته 500 مگابایت 4/11 دلار اعلام شده که در این بخش کشور ما در جایگاه 87 جهان قرار گرفته است. در کنار پارامتر قیمت، شاخص درصد به GNI (درآمد خالص ملی) نیز آمده است که بر اساس مصوبه سال 2011 کمیته پهن‌باندITU  هدف‌گذاری نیل به عدد کمتر از پنج درصد در سال 2015 است که عدد ایران در سال جاری 37/2 درصد اعلام شده است. لیکن باید توجه داشت به علت رقابت و نیل به گسترش توسعه پهن‌باند سیار در جهان در حال حاضر 109 کشور از 166 کشور در سال 2013 زیر عدد پنج درصد هستند.
در این گزارش، ایران به‌عنوان ارزان‌ترین کشور در ارایه خدمات تلفن ثابت با هزینه متوسط 12/0 دلار گزارش شده است، اما باید دقت داشت که پارامتر دیگری به‌عنوان قدرت خرید مردم  (ppp)در این تعرفه باید مد نظر باشد. (این گزارش از طریق درگاه الکترونیکی پایش جامعه اطلاعاتی ایران به آدرس mis.iran.ir در دسترس است).
 نمودار گزارش مذکور به خوبی جایگاه ایران را در میان کشور‌های خاورمیانه (9)، منطقه (15) و جهان (94) نشان می‌دهد. این آمار زنگ خطری است که سال‌ها است به صدا درآمده است. شاید تعداد موبایل‌های کشورمان قدری ما را مغرور کند، ولی ضریب نفوذ بیش از 200 درصدی آن در بعضی کشورهای منطقه شاخ غرورمان را خواهد شکست. رابطه مستقیم رشد اقتصادی کشور‌ها با این شاخص قابل درک است.
 قطعا برای هیچ فرد ایرانی قابل قبول نیست که در این جایگاه‌ها قرار بگیرد، به‌ویژه کشورهایی را در صدر ببینند که روزی آرزوی داشتن شهری مانند تهران را داشتند. علت این عقب‌ماندگی‌ها را در کجا باید جست‌وجو کرد؟
 خصوصی‌سازی در صنعت ICT
اما یکی از اقدامات ارزشمند دولت‌ها، واگذاری امورات ICT به بخش خصوصی بوده است. فارغ از اشکالات وارد بر آن، تغییر صحنه بازی به نفع بخش خصوصی قابل تقدیر است، لیکن باید پروسه خصوصی‌سازی روند تکاملی خود را طی کند.
ایجاد اپراتور دوم تلفن همراه، اپراتور سوم و اپراتور چهارم و مجوز‌های مختلف بخش خصوصی در ارایه سرویس‌های اینترنت از قبیل شرکت‌های PAP،  ISP، VOIP،FCP،SAP و نظایر آنها از اقدامات ارزشمند بوده و هستند که شرایط را برای فعالیت بیشتر این عرصه فراهم کرده و فضا را نسبتا از انحصار خارج کرده است. البته برخورد متناقض رگولاتوری در دولت‌های مختلف به این بخش‌ها لطمات سنگینی زده است.
 OUTLOOK (چشم‌انداز) بخش خصوصی
بخش خصوصی خرد و کلان فعال در حوزه ICT قطعا گوشه چشمی ‌به روند رشد تکنولوژی دارند. آنها می‌دانند مشتریان‌شان در مسافرت‌های حضوری و مجازی خود به کشورهای پیشرفته با توانمندی عرصه ICT در آن کشور‌ها آشنا می‌شوند و انتظارات خود از ارایه‌دهندگان را با آن توانمندی‌ها تطبیق می‌دهند، پس انتظار این است اپراتورها و صاحبان پروانه به سراغ به‌روز کردن تکنولوژی و نسل‌های مخابراتی و زیرساخت‌های فنی خود بروند و این امر ولو در توان و بضاعت آنها اتفاق خواهد افتاد. فضای ایجادشده بین‌المللی پس از توافقات، اپراتور‌ها را در تامین تجهیزات مورد نیازشان یاری خواهد کرد.